Polscy przedsiębiorcy działający na rynku niemieckim stosunkowo często spotykają się z sytuacją ogłoszenia upadłości niemieckiego kontrahenta. W przypadku upadłości niemieckiej firmy zwykle jedynym rozwiązaniem dla wierzyciela pozostaje zgłoszenie wierzytelności w postępowaniu upadłościowym Forderungsanmeldung im Insolvenzverfahren. Niniejszy artykuł dotyczy jednak innej sytuacji, a mianowicie możliwości zakwestionowania przez niemieckiego syndyka umowy zawartej z upadłym przed ogłoszeniem upadłości, na podstawie której polska firma otrzymała świadczenie od upadłego.
Wbrew pozorom opisana powyżej sytuacja nie jest abstrakcyjna. Wiele polskich firm tworzy bowiem na terenie Niemiec swoje „oddziały”, które od strony prawnej funkcjonują jako niezależne spółki niemieckiego prawa handlowego. Zwykle są to niemieckie spółki GmbH. Niemieckie spółki GmbH współpracują ściśle z polskimi spółkami matkami. Zawierają z nimi różnego rodzaju umowy, korzystają z usług świadczonych przez polskie spółki. W celu zapewnienia sobie pełnej kontroli nad niemiecką spółką członkowie zarządów polskich spółek są jednocześnie członkami zarządów niemieckich spółek. Nie zawsze działalność na terenie Niemiec przynosi oczekiwane dochody. W pewnych sytuacjach jedyną szansą wyjścia z trudnej sytuacji finansowej jest postawienie spółki w stan upadłości. Zwykle przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości spółka nadal dokonuje różnego rodzaju transakcji. Transakcje te często są dokonywane z polską spółką matką. Transakcje te mogą prowadzić do uszczuplenia majątku spółki niemieckiej. W szczególności czynności dokonywane na krótko przed ogłoszeniem upadłości wymagają ze strony syndyka dokładnego zbadania, gdyż może zachodzić podejrzenie, że były dokonane z pokrzywdzeniem wierzycieli.
W przypadku ustalenia przez niemieckiego syndyka Insolvenzverwalter, że czynność prawna podjęta przez upadłego przed ogłoszeniem upadłości prowadziła do pokrzywdzenia wierzycieli, syndyk może taką czynność zakwestionować. Zwrócić należy uwagę, że taką czynnością nie musi być tylko zawarcie dla spółki niekorzystnej umowy, która prowadzi do pokrzywdzenia wierzycieli. Spółka może przed ogłoszeniem upadłości zaspokoić przedawnione roszczenia, może uznać powództwo (pozorne procesy nie są czymś wyjątkowym).
Nie każde pokrzywdzenie wierzycieli jest możliwe do zakwestionowania przez niemieckiego syndyka. Syndyk może jedynie zakwestionować czynności prawne (np. umowy) dokonane w określonym czasie przed ogłoszeniem upadłości. Dodatkowo syndyk musi udowodnić, że strony przy dokonywaniu czynności wiedziały o niewypłacalności dłużnika. Przeprowadzenie takiego dowodu dla syndyka może być jednak trudne, gdyż strony umowy często we własnym interesie milczą na temat okoliczności zawarcia umowy. Niemieckie prawo upadłościowe przewiduje jednak pewne ułatwienia dowodowe dla syndyka. Jeżeli czynność (np. zawarcie umowy) została dokonana w terminie dwóch lat przed złożeniem wniosku o ogłoszeniem upadłości pomiędzy osobami pozostającymi ze sobą w bliskich stosunkach w rozumieniu § 138 Insolvenzordnung syndyk może zakwestionować praktycznie każdą czynność, której skutkiem było bezpośrednie poszkodowanie wierzycieli. W takim przypadku przyjmuje się domniemanie, że osoby pozostające w bliskich stosunkach z dłużnikiem posiadały wiedzę o zamiarze dłużnika działania w celu pokrzywdzenia wierzycieli. Powyższa regulacja może mieć istotne znaczenie dla polskich spółek zarządzających niemiecką spółką córką. W każdym przypadku należy zbadać, czy zachodzi ryzyko uznania pozostawania pomiędzy spółkami w bliskich relacjach.
Najczęstszą podstawą prawną umożliwiającą syndykowi zaskarżenie czynności prawnych dokonanych przez upadłego przed ogłoszeniem upadłości stanowi § 133 Insolvenzordnung, a mianowicie świadome pokrzywdzenie wierzycieli Vorsätzliche Benachteiligung. Ta podstawa prawna obejmuje czynności prawne dłużnika, na podstawie których wierzyciele świadomie zostali pokrzywdzeni, jeżeli druga strona czynności (podmiot który uzyskał korzyść z umowy lub czynności) w chwili dokonania czynności wiedziała o zamiarze dłużnika. W tej sytuacji syndyk może zakwestionować czynności (umowy), które zostały dokonane nawet do 10 latu przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości.
Niemieckie prawo upadłościowe przewiduje również inne podstawy prawne zaskarżenia czynności prawnych, które z uwagi na charakter niniejszego artykułu nie zostaną tu omówione. Każda sytuacja wymaga jednak indywidulnego przeanalizowania. Celem artykułu jest jedynie zasygnalizowanie problemu.
Na zakończenie wskazać należy, że uprawnienie do zakwestionowania przez syndyka czynności dłużnika nie jest określone w czasie. Prawo syndyka do kwestionowania czynności upadłego podlega ogólnym terminom przedawnienia.
Berlin, dnia 05.06.2017 r.
Paweł Majewski, LL.M. (Universität Potsdam)
Radca Prawny / Polnischer Anwalt (Mitglied der Rechtsanwaltskammer Berlin)