▪ Zastrzeżenie prawa własności
Zastrzeżenie prawa własności jest jednym ze sposobów na zabezpieczenie interesów sprzedającego ruchomą rzecz oznaczoną co do tożsamości. Za rzecz oznaczoną co do tożsamości uważa się każdy przedmiot, który posiada cechy indywidualne, wyróżniające go spośród innych rzeczy tego samego rodzaju. Przykładowo mówić tu możemy o samochodach (posiadających indywidualny numer VIN), komputerach i innym sprzęcie elektronicznym (posiadających własne numery seryjne) lub o każdej rzeczy używanej.
Zastrzeżenie prawa własności towaru często stosuje się w obrocie międzynarodowym, jako umowny sposób zabezpieczenia roszczenia o zapłatę ceny. Szczególnego znaczenia nabiera zastrzeżenie prawa własności w przypadku upadłości nabywcy. Jest to często jedyny sposób na uzyskanie zaspokojenia roszczenia poprzez złożenie wniosku o wyłączenie rzeczy z masy.
Na mocy art. 155 § 1 Kodeksu cywilnego, umowa sprzedaży rzeczy oznaczonej co do tożsamości przenosi jej własność na nabywcę, chyba że strony postanowią inaczej albo inaczej stanowi przepis szczególny. Taką umowę sprzedaży, na mocy której sprzedawca zastrzega, że pozostanie właścicielem rzeczy zbywanej do czasu, gdy kupujący uiści całość ceny - nazywamy sprzedażą z zastrzeżeniem prawa własności. Uregulowana jest w art. 589 Kodeksu cywilnego. W razie zawarcia umowy sprzedaży z takim zastrzeżeniem, rzecz zbywana jest wydawana kupującemu zanim zapłaci całą cenę, jednak do czasu jej uregulowania jest on jedynie posiadaczem, a nie właścicielem nabywanego przedmiotu. Wiąże się to z bardzo specyficzną sytuacją prawną stron umowy sprzedaży.
Na początek wskazać jednak należy, że zastrzeżenie prawa własności nie może powstać na mocy jednostronnego oświadczenia woli sprzedawcy. Oznacza to, że bezskuteczne będzie zawarcie przez sprzedawcę oświadczenia o zastrzeżeniu prawa własności w wystawionej kupującemu fakturze, jeżeli on wprost na taki zapis nie wyrazi zgody np. poprzez podpisanie odbioru faktury i pisemne potwierdzenie zastrzeżenia. Najbezpieczniej jest więc zawrzeć zastrzeżenie prawa własności w pisemnej umowie sprzedaży rzeczy, którą następnie podpiszą obie strony umowy . Ponadto do zastrzeżenia prawa własności może dojść jedynie przed wydaniem rzeczy kupującemu. Jeżeli bowiem bez wcześniejszego zastrzeżenia własności, sprzedawca przeniesie na kupującego posiadanie rzeczy, zgodnie z art. 155 § 1 Kodeksu cywilnego, kupujący stanie się jej właścicielem. Wówczas późniejsze zastrzeżenie prawa własności będzie bezskuteczne. W konsekwencji jeżeli sprzedawca chce właściwie zabezpieczyć swoje interesy jako dotychczasowy właściciel rzeczy zbywanej, istotne jest odpowiednie i jednoznaczne skonstruowanie umowy sprzedaży.
Ponadto należy mieć świadomość, że zastrzeżenie własności rzeczy sprzedanej ma skutek jedynie pomiędzy sprzedającym a kupującym. Jeżeli kupujący w sposób nieuprawniony rozporządzi rzeczą, kolejny nabywca, jeżeli działa w dobrej wierze, nabędzie własność niezależnie od istniejącego zastrzeżenia własności na rzecz pierwotnego sprzedawcy.
W związku z powyższym, jeżeli jest się kupującym rzecz z zastrzeżeniem prawa własności, należy mieć świadomość powiązanych z tym zagrożeń. Do czasu zapłaty całości ceny jest się wówczas posiadaczem cudzej rzeczy. Oznacza to, że co do zasady nie ma się żadnych uprawnień do rozporządzania nią, czyli na przykład do zbycia, obciążenia zastawem czy oddania do używania kolejnej osobie (np. wynajmu). Każde zachowanie kupującego, które będzie sugerować, że postępuje z nabywaną rzeczą tak, jakby już był jej właścicielem, może zostać uznane za sprzeniewierzenie w rozumieniu Kodeksu karnego.
▪ Sprzeniewierzenie
Istotą przestępstwa sprzeniewierzenia, zdefiniowanego w art. 284 § 2 Kodeksu karnego jest rozporządzenie jak swoją własnością cudzą rzeczą ruchomą lub cudzym prawem majątkowym z wykluczeniem osoby uprawnionej. Oznacza to podejmowanie przez sprawcę czynności, które wskazują, iż traktuje on cudzą rzecz jakby był jej właścicielem. Przykładowo chodzić może o dokonanie gruntownego odnowienia, wystawienie rzeczy na sprzedaż czy też przekształcenie rzeczy. W takiej sytuacji, jeżeli sprzedawca ujawni zachowania kupującego które wskazują, że postępuje z nabywaną rzeczą ruchomą tak, jakby już nabył jej własność, pomimo tego, że nie zapłacił w całości ceny, może złożyć do Prokuratury zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa przez nielojalnego kontrahenta.
W powyżej opisanej sytuacji nabywca może odpowiadać także za popełnienie przestępstwa oszustwa z art. 286 § 1 Kodeksu karnego, jeżeli od samego początku nie miał zamiaru zapłacić ceny za nabywaną rzecz ruchomą. Zgodnie ze stanowiskiem orzecznictwa, w wypadku sprzedaży rzeczy z zastrzeżeniem własności, gdy sprawca będący nabywcą w chwili zawierania umowy i przed przeniesieniem posiadania ma zamiar nieuiszczenia należności za rzeczy stanowiące przedmiot sprzedaży, w takim przypadku sprawca działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, który jest tożsamy z celem przywłaszczenia, zaś przepis art. 284 § 2 k.k. ulega konsumpcji przez przepis art. 286 § 1 k.k. (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 23 stycznia 2020 r., sygn. II AKa 223/18).
Oznacza to, że potencjalna odpowiedzialność karna nielojalnego nabywcy zależeć będzie od jego zamiaru w momencie zawierania umowy sprzedaży.
Jeżeli po uzyskaniu przez niego w dobrej wierze posiadania nabywanej rzeczy wydarzy się coś, co uniemożliwi mu zapłatę ceny, a mimo tego rozporządzi on rzeczą z zastrzeżonym prawem własności tak, jakby należała ona do niego - może odpowiadać za sprzeniewierzenie na podstawie art. 284 § 2 Kodeksu karnego. Kodeks przewiduje za to przestępstwo karę pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.
Jeśli natomiast nabywca od samego początku nie miał zamiaru zapłacić ceny na rzecz sprzedawcy, a jego celem było uzyskanie władztwa nad rzeczą, a następnie jej nielegalne zbycie, zrealizuje tym samym znamiona przestępstwa oszustwa z art. 286 § 1 Kodeksu karnego, które zagrożone jest karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
Podsumowując powyższe rozważania, należy uznać że sprzedaż rzeczy ruchomej z zastrzeżeniem prawa własności, teoretycznie korzystna dla obydwu stron z uwagi na zabezpieczenie roszczeń sprzedawcy i korzystne warunki dla kupującego - może dla obydwu stron kontraktu nieść ze sobą daleko idące konsekwencje prawne.
Aby zabezpieczyć się przed negatywnymi konsekwencjami, sprzedający powinien zabezpieczyć swoje prawo poprzez właściwe i profesjonalne skonstruowanie umowy z zastrzeżeniem prawa własności. Natomiast kupujący powinien uzyskać dokładną wiedzę na temat swoich praw i obowiązków jako posiadacza cudzej rzeczy - do czasu uiszczenia przez niego całości ceny.
Niniejszy artykuł nie stanowi porady prawnej. Artykuł odnosi się wyłączenie do prawa polskiego zarówno w zakresie prawa cywilnego, jak i karnego. Zastrzeżenie prawa własności w prawie niemieckim będzie objęte osobnym artykułem. Zachęcamy do śledzenia zakładki aktualności na naszej stronie. Jednocześnie zwracamy uwagę, że każda sprawa ma charakter indywidualny i wymaga analizy stanu faktycznego. W celu uniknięcia negatywnych następstw wadliwego zastrzeżenia prawa własności zachęcamy do kontaktu z Kancelarią.
Poznań, Szczecin, Berlin, dnia 06.07.2020 r.
MAJEWSKI Kancelaria Prawna
