Czyli w jakim kraju należy prowadzić postępowania spadkowe po zmarłym?
▪ Wprowadzenie
Na gruncie prawa europejskiego kwestie związane z jurysdykcją sądów w sprawach spadkowych reguluje Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) NR 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (dalej: Rozporządzenie). Zgodnie z art. 4 tego Rozporządzenia zasadą jest, że Sądy państwa członkowskiego, w którym zmarły miał swoje miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci, mają jurysdykcję do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku. Zmarły może zmienić tą zasadę w ten sposób, że wybierze prawo właściwe dla swoich spraw spadkowych (np. w testamencie). W innym przypadku, jeżeli prawa nie wybrano (czyli nie zawarto tzw. umowy prorogacyjnej), a zmarły nie miał ostatniego miejsca pobytu w żadnym kraju członkowskim UE, w grę wchodzi tzw. jurysdykcja dodatkowa, o której mowa w art. 10 Rozporządzenia. Stanowi ona, że właściwym do rozstrzygania wszystkich spraw spadkowym po zmarłym mogą być także sądy kraju:
- którego zmarły był obywatelem,
- w którym zmarły miał miejsce pobytu w okresie do 5 lat przed śmiercią,
- w którym znajdują się składniki majątku zmarłego.
▪ Ostatnie miejsce pobytu zmarłego
Najważniejsze jednak zgodnie z cytowanym Rozporządzeniem unijnym jest, aby właściwie ocenić ostatnie miejsce pobytu zmarłego. Wbrew pozorom nie jest to oczywiste. Co do zasady miejsce pobytu utożsamiane jest z tzw. centrum egzystencji. Aby go ustalić konieczne jest przeprowadzenie analizy ostatnich lat przed śmiercią zmarłego: gdzie przebywał i w jakim celu. Nawet wówczas jednak może okazać się, że definitywne wskazanie jednego miejsca pobytu będzie trudne, np. w przypadku celebrytów lub takich osób starszych, które jedną część roku (zimniejszą) spędzają w cieplejszym kraju, a drugą (cieplejszą) - w kraju macierzystym (niem. Mallorca-Rentner). W odniesieniu do takich osób okolicznościami, które mogą decydować, gdzie zlokalizować ich miejsce zwykłego pobytu, staje się obywatelstwo danego państwa lub położenie wszystkich lub głównej części składników ich majątku w danym państwie, o ile spędzają one tam (także) jakąś (znaczącą) część czasu (K. Weitz, 2.2. Jurysdykcja ogólna i jurysdykcja dodatkowa [w:] Nowe europejskie prawo spadkowe, red. M. Pazdan, J. Górecki, Warszawa 2015).
Wyżej opisane Rozporządzenie znajduje zastosowanie wobec dziedziczenia po osobach, które zmarły od dnia 17 sierpnia 2015 r.
▪ Stan prawny przed 17 sierpnia 2015 r.
Dziedziczenie po osobach zmarłych wcześniej reguluje w Polsce ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1575 z późn. zm.) oraz ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. - Prawo prywatne międzynarodowe (t.j. Dz. U. z 2015 r. poz. 1792). Kodeks postępowania cywilnego dzieli zasady jurysdykcji na postępowanie procesowe jak i nieprocesowe. Jest to istotne z punktu widzenia spraw spadkowych, ponieważ część z nich rozpoznawana jest w postępowaniu procesowym (np. sprawa o zachowek), a inna część w postępowaniu nieprocesowym (np. dział spadku). Dlatego w pierwszej kolejności należy rozpoznać charakter sprawy, a następnie ustalić właściwy do jej rozpoznania sąd.
▪ Dziedziczenie nieruchomości
Niezależnie od powyższego, istnieje bezwzględny wyjątek: sprawy, mające za przedmiot postępowania nieruchomości. Zarówno jeśli chodzi o postępowanie procesowe jak i o postępowanie nieprocesowe: zawsze, jeżeli spadkodawca zostawił po sobie nieruchomość i nieruchomość jest przedmiotem postępowania spadkowego, sąd kraju położenia nieruchomości będzie właściwy do prowadzenia postępowania.
Stanowią o tym:
- art. 11071 k.p.c. w dziale o postępowaniu nieprocesowym, w brzmieniu: „Do wyłącznej jurysdykcji krajowej należą sprawy o prawa rzeczowe na nieruchomości i o posiadanie nieruchomości położonej w Rzeczypospolitej Polskiej.
- art. 11038 k.p.c. w dziale o postępowaniu procesowym, który stanowi: „§ 1. Do wyłącznej jurysdykcji krajowej należą sprawy o prawa rzeczowe na nieruchomości i o posiadanie nieruchomości położonej w Rzeczypospolitej Polskiej, jak również sprawy ze stosunku najmu, dzierżawy i innych stosunków dotyczących używania takiej nieruchomości, z wyjątkiem spraw o czynsz i inne należności związane z używaniem lub pobieraniem pożytków z takiej nieruchomości. § 2. Do wyłącznej jurysdykcji krajowej należą także sprawy niewymienione w § 1 w zakresie, w którym rozstrzygnięcie dotyczy praw rzeczowych, posiadania lub używania nieruchomości położonej w Rzeczypospolitej Polskiej.”
Szczególne zasady dotyczące spraw związanych z nieruchomościami są spowodowane założeniem, że wszystkie państwa powinny mieć samodzielną możliwość stanowienia o ziemiach położonych w ich granicach. Ma to związek z ich suwerennością i samostanowieniem. Odwołać się w tym miejscu należy do treści postanowienia SN z dnia 22 lutego 1966 r., III CR 395/65, OSNC 1966, nr 11, poz. 197, które szczegółowo wyjaśniło kwestię jurysdykcji krajowej w sprawach spadkowych dotyczących nieruchomości.
▪ Dziedziczenie majątku ruchomego
Powyższe oznacza, że cytowane na wstępie Rozporządzenie unijne, a także pozostałe zasady z Kodeksu postępowania cywilnego mają zastosowanie jedynie do majątku ruchomego (np. samochodów, biżuterii, dzieł sztuki).
Wobec tego, w stanie faktycznym, w którym osoba zmarła zostawiła w spadku nieruchomości w kraju swojego pochodzenia (np. w Polsce), a inne ruchomości w kraju swojego ostatniego miejsca pobytu (np. Niemczech), kwestia sądu właściwego do rozpoznania sprawy spadkowej może okazać się problematyczna. Tak samo jak kwestia prawa właściwego, w oparciu o które należy rozpatrywać zasady dziedziczenia.
Co do zasady zarówno polska ustawa, jak i unijne Rozporządzenie spadkowe przyjmują zasadę tzw. kolizyjnej jednolitości spadku, zgodnie z którą sprawa spadkowa w całości ma podlegać rozpoznaniu według jednego krajowego prawa spadkowego.
W praktyce występują skomplikowane scenariusze, których nie sposób opisać w kilku prostych słowach. Dlatego też przed podjęciem decyzji o rozwiązywaniu spraw spadkowych po członkach swojej rodziny, powinno się skonsultować z profesjonalną Kancelarią prawną.
Szczecin, Poznań, dnia 27.10.2020 r.
Adwokat Agata Julia Stankiewicz
MAJEWSKI Kancelaria Prawna
