▪ Uwagi ogólne
Kolejnym interesującym zagadnieniem często występującym w umowach międzynarodowego przewozu towarów jest kara umowna. Kara umowna może pojawiać się w różnych sytuacjach. Jednym z przypadków jest zastrzeganie kary umownej za opóźnienie dostawy w zleceniu transportowym. Zdarza się jednak, że zleceniodawca próbuje obciążyć przewoźnika karą umowną za opóźnienie nawet wówczas, gdy brak jest jakiegokolwiek zapisu o karze umownej w zleceniu. Taką karę uzasadnienia zwykle obciążeniem nałożonym przez swojego kontrahenta. W treści opisu noty obciążeniowej można spotkać następujące określenia – Strafe (Niemcy), penalty (Wlk. Brytania i inne kraje), penalità (Włochy), które mogą świadczyć o tym, że zleceniodawca swoje roszczenie wywodzi z kary umownej.
W niniejszym artykule zostaną omówione trzy zagadnienia związane z karą umową. Pierwsze dotyczące próby naliczenia kary umownej bez jakiegokolwiek zastrzeżenia umownego. Drugie odnoszące się do naliczenia kary umownej na podstawie zastrzeżenia w zleceniu. Ostatnie będzie dotyczyło próby dochodzenia kary umownej przez zleceniodawcę na przewoźnika, jako rzeczywistej szkody.
▪ Kara umowna w prawie polskim i niemieckim
W myśl art. 483 § 1 Kodeksu cywilnego można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna). Zgodnie z prawem polskim do ustanowienia kary umownej konieczne jest odpowiednie zastrzeżenie w umowie. Z powyższego przepisu wprost wynika, że niezbędna jest zgoda obu stron umowy na zastrzeżenie kary umownej. Podobnie przedstawia się sytuacja w prawie niemieckim (§§ 339 i nast. BGB). Tym samym zleceniodawca bez odpowiedniego zastrzeżenia w zleceniu nie ma podstawy prawnej do naliczania przewoźnikowi kary umownej.
▪ Kara umowna w zleceniu transportowym a Konwencja CMR
Powstaje jednak pytanie, co w sytuacji, gdy kara umowna została zastrzeżona w zleceniu transportowym, w szczególności, czy takie zastrzeżenie umowne w świetle Konwencji o umowie międzynarodowego przewozu drogowego towarów (CMR) jest w ogóle skuteczne.
W takim przypadku odpowiedź będzie już bardziej złożona. Stosowanie do treści art. 41 ust. 1 Konwencji CMR z zastrzeżeniem postanowień artykułu 40 jest nieważna i pozbawiona mocy każda klauzula, która pośrednio lub bezpośrednio naruszałaby postanowienia niniejszej Konwencji. Nieważność takich klauzul nie pociąga za sobą nieważności pozostałych postanowień umowy. Z powyższego przepisu wynika, że konwencja CMR przewiduje nieważność postanowień umownych, które są z nią sprzeczne. W szczególności chodzi o takie postanowienia, które są wyczerpująco uregulowane przez Konwencję CMR.
Odpowiedzialność przewoźnika za opóźnienie w Konwencji CMR jest uregulowana w następujący sposób. W razie opóźnienia dostawy, jeżeli osoba uprawniona udowodni, że wynikła stąd dla niej szkoda, przewoźnik obowiązany jest zapłacić odszkodowanie, które nie może przewyższyć kwoty przewoźnego (art. 23 ust. 5 Konwencji CMR). Natomiast według art. 30 ust. 3 Konwencji CMR opóźnienie dostawy może stanowić podstawę do odszkodowania tylko wówczas, gdy zastrzeżenie zostało skierowane na piśmie w terminie 21 dni od dnia postawienia towaru do dyspozycji odbiorcy. Konwencja CMR przewiduje regulację odpowiedzialności za opóźnienie w dostawie, która zależy po pierwsze od wykazania szkody, a po drugie od zgłoszenia pisemnego zastrzeżenia w odpowiednim terminie. Tymczasem kara umowna jest niezależna od poniesienia szkody, a co za tym idzie jest niezgodna z Konwencją CMR. W świetle postanowienia art. 41 CMR niedopuszczalna jest praktyka zastrzegania kar umownych z tych tytułów, które są unormowane w Konwencji, w sposób wymagający od osoby uprawnionej dowodu szkody (np. z tytułu opóźnienia w przewozie) (tak K. Wesołowski [w:] D. Ambrożuk, D. Dąbrowski, K. Wesołowski, Konwencja o umowie międzynarodowego przewozu drogowego towarów (CMR). Komentarz, Warszawa 2015, Załącznik Art. 41.). Podobne stanowisko jest prezentowane w literaturze niemieckiej (Koller, Transportrecht. Kommentar, 6. Aufl., C.H.Beck 2007, S. 1373) w odniesieniu do transportu wykonywanego na podstawie Konwencji CMR. Nie mylić z kabotażem. Jakkolwiek należy mieć na uwadze, że zdarzają się poglądy, które optują za możliwością uzgodnienia kary umownej za opóźnienie z uwagi na jej prewencyjny charakter oraz zadeklarowany szczególny interes w przewozie.
▪ Kara umowna jako rzeczywista szkoda zleceniodawcy
W praktyce przewozu międzynarodowego zdarza się również, że zleceniodawca w nocie obciążeniowej za opóźnienie powołuje się na karę, którą został obciążony przez swojego kontrahenta. Problem pojawia się, jeżeli zleceniodawca zgłosił zastrzeżenia w terminie 21 dni zgodnie z art. 23 ust. 5 Konwencji CMR oraz przedstawia potwierdzenie zapłaty kary, a co za tym idzie wykazuje, że poniósł rzeczywistą szkodę. W tej sytuacji należy zbadać treść zlecenia łączącego zleceniodawcę z jego kontrahentem. Po pierwsze, czy zawiera zapis o karze umowne, a po drugie, czy takie zastrzeżenie jest skuteczne na podstawie Konwencji CMR oraz jak zapatrują się na takie zastrzeżenie sądy państwa, w którym miałby być rozpoznawany ewentualny spór sądowy. Nawet, jeżeli zleceniodawca zapłacił karę może się okazać, że na gruncie Konwencji CMR takie zastrzeżenie było nieważne, a co za tym idzie zleceniodawca nie miał podstaw do zapłaty kary umownej i jego roszczenie jest w konsekwencji bezpodstawne.
Powyższy artykuł nie stanowi porady prawnej. Zwracamy uwagę, że każda sprawa wymaga indywidualnego zbadania. Poglądy reprezentatywne na gruncie prawa polskiego nie muszą być akceptowane przez sądy innych państw. W sprawach dotyczących przewozu międzynarodowego oraz Konwencji CMR rekomendujemy skorzystanie z Pomocy wyspecjalizowanej kancelarii prawnej. Prezentowanie nieprawidłowego stanowiska może narazić na wysokie koszty postępowań sądowych.
Poznań, Szczecin, Berlin, dnia 21.09.2022 r.
Paweł Majewski, LL.M.
Radca Prawny
