Z dużym entuzjazmem Kancelaria przyjęła wyrok Sąd Najwyższego z dnia 29 września 2020 r., sygn. akt: V KK 633/19, LEX nr 3059920, w sprawie karnej dotyczący uniemożliwiania wspólnikowi dostępu do dokumentów spółki. Prawnicy, którzy w swojej pracy zawodowej zajmują się praktycznym stosowaniem prawa spółek, a w szczególności rozwiązywaniem konfliktów pomiędzy wspólnikami, mają świadomość jak wygląda egzekwowanie uprawnień wspólnika w spółce. Szczególnym problemem przed jakim stają adwokaci lub radcowie prawni jest brak należytego zabezpieczenia przez wspólnika jego interesów w umowie spółki i związana z tym konieczność formułowania roszczeń w oparciu o przepisy ustawowe.
Niniejszy artykuł porusza zagadnienia prawne związane z najpowszechniejszym typem spółki, a mianowicie ze spółką z o.o.
▪ Zabezpieczenie interesów wspólnika w umowie spółki
Zwykle ostatnim momentem, w którym wspólnik może zabezpieczyć swoje interesy jest etap negocjowania warunków umowy spółki. Wspólnicy na tym etapie są ogarnięci entuzjazmem do nowego wspólnego biznesu. Wychodzą z założenia, że negocjowanie warunków umowy spółki może zostać poczytane przez pozostałych wspólników za brak zaufania i od samego początku prowadzić do konfliktów. Wszyscy wspólnicy w celu optymalizacji kosztów zwykle korzystają z pomocy jednego prawnika, który opracowuje wspólny projekt umowy spółki, co nie jest rozsądnym rozwiązaniem. Po zawarciu umowy spółki, która wymaga w przypadku spółki z o.o. zachowania formy aktu notarialnego (art. 157 § 2 KSH) trudno jest renegocjować jej warunki i dokonywać zmian. Nie tylko ze względu na koszty, konieczność zgłoszenia zmian do KRS, ale również ze względów praktycznych. Niektórzy wspólnicy mogą na co dzień przebywać za granicą.
▪ Geneza konfliktów pomiędzy wspólnikami
Pierwsze konflikty pomiędzy wspólnikami pojawiają się zwykle, gdy spółka nie generuje spodziewanego dochodu i przynosi stratę lub przeciwnie osiąga wysokie zyski. W pierwszym przypadku wspólnicy obarczają się nawzajem winą za niepowodzenia. W drugim przypadku wspólnicy, którzy przyczynili się do osiągnięcia wysokich zysków, starają się wykluczyć wspólnika, który w ich ocenie w sposób niewystarczający angażował się w rozwój spółki, od uczestnictwa w tych zyskach. Powody konfliktów pomiędzy wspólnikami mogą być oczywiście różne. Przeglądu ciekawych przykładów konfliktów pomiędzy wspólnikami dostarcza orzecznictwo Sądu Najwyższego w sprawach dotyczących wyłączenia wspólnika.
Niepowodzenie biznesu może wynikać z przyczyn ekonomicznych. Natomiast jeżeli do niepowodzenia biznesu doprowadziły działania pozostałych wspólników, którzy wytransferowali pieniądze ze spółki np. poprzez zawyżone kontrakty, wynagrodzenia, wówczas w grę może wchodzić odpowiedzialność odszkodowawcza i karna.
Inną płaszczyznę konfliktu otwiera sytuacja osiągania przez spółkę wysokich zysków. Sytuacja będzie jeszcze bardziej skomplikowana jeżeli wspólnik jest udziałowcem w holdingu spółek. Pierwszym problemem na jaki może napotkać wspólnik jest dostęp do rzetelnych informacji o działalności spółki lub spółek. Bez dostępu do rzetelnych informacji trudno jest ustalić jakie roszczenia przysługują wspólnikowi, a co za tym idzie, jakie powinien podjąć działania.
▪ Prawo kontroli wspólnika
Zgodnie z treścią art. 212 § 1 KSH prawo kontroli służy każdemu wspólnikowi. W tym celu wspólnik lub wspólnik z upoważnioną przez siebie osobą może w każdym czasie przeglądać księgi i dokumenty spółki, sporządzać bilans dla swego użytku lub żądać wyjaśnień od zarządu.
Z kolei w myśl art. 212 § 2 KSH zarząd może odmówić wspólnikowi wyjaśnień oraz udostępnienia do wglądu ksiąg i dokumentów spółki, jeżeli istnieje uzasadniona obawa, że wspólnik wykorzysta je w celach sprzecznych z interesem spółki i przez to wyrządzi spółce znaczną szkodę.
Stosownie do treści art. 212 § 3 KSH w przypadku, o którym mowa w § 2, wspólnik może żądać rozstrzygnięcia sprawy uchwałą wspólników. Uchwała powinna być powzięta w terminie miesiąca od dnia zgłoszenia żądania.
Według art. 212 § 4 KSH wspólnik, któremu odmówiono wyjaśnień lub wglądu do dokumentów bądź ksiąg spółki, może złożyć wniosek do sądu rejestrowego o zobowiązanie zarządu do udzielenia wyjaśnień lub udostępnienia do wglądu dokumentów bądź ksiąg spółki. Wniosek należy złożyć w terminie siedmiu dni od dnia otrzymania zawiadomienia o uchwale lub od upływu terminu określonego w § 3, w przypadku niepowzięcia uchwały wspólników w tym terminie.
W sytuacji konfliktu ze wspólnikiem zarząd spółki, kontrolowany przez pozostałych wspólników, zwykle odmawia wglądu w księgi i dokumenty spółki powołując się na rzekomą obawę, że wspólnik wykorzysta dokumenty przeciwko spółce np. przekaże dokumenty konkurencji. Odmowie wglądu w księgi i dokumenty spółki może towarzyszyć powództwo o wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o. na podstawie art. 266 § 1 KSH. Oczywiście wspólnik może wystąpić o podjęcie uchwały przez wspólników. Trudno sobie wyobrazić pozytywną uchwałę w przypadku polaryzacji konfliktu, tzn. jeden wspólnik przeciwko pozostałym wspólnikom. W takiej sytuacji wspólnik może złożyć wniosek do sądu rejestrowego o zobowiązanie zarządu do udzielenia wyjaśnień lub udostępnienia do wglądu dokumentów bądź ksiąg spółki. Z doświadczenia Kancelarii wynika, że procedura uzyskania dostępu do dokumentów za pośrednictwem sądu rejestrowego może być długotrwała. Dodatkowo z uzyskaniem wglądu w dokumenty spółki za pośrednictwem sądu rejestrowego wiąże się wiele problemów praktycznych.
▪ Odpowiedzialność karna za ukrywanie dokumentów
Obecnie osoby ukrywające dokumenty spółki muszą liczyć się również z realną odpowiedzialnością karną. Zgodnie z art. 276 kodeksu karnego kto niszczy, uszkadza, czyni bezużytecznym, ukrywa lub usuwa dokument, którym nie ma prawa wyłącznie rozporządzać, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Sąd Najwyższy we wskazanym powyższej orzeczeniu z dnia 29 września 2020 r., stanowiącym przyczynę do napisania powyższych przemyśleń, uznał, że „Odmowa wskazania miejsca przechowywania dokumentacji związanej z działalnością ww. spółek wiąże się z zachowaniem, które może być realizowane w zasadzie wyłącznie w zamiarze bezpośrednim.” Ponadto Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że chęć ochrony interesów spółki nie wyłącza braku umyślności po stronie oskarżonych. Wskazać należy, że chęć ochrony interesów spółki jest klasyczną przyczyną odmowy dostępu do dokumentów wspólnikowi.
Ponadto Sąd Najwyższy wskazał na kolejną ważną okoliczność, „(…) że możliwość realizacji praw wspólnika spółki o jakiej mowa w art. 212 k.s.h. (w szczególności wgląd do dokumentów bądź ksiąg spółki), sama w sobie nie przekreśla możliwości popełnienia występku o którym mowa w art. 276 k.k.”.
W każdym przypadku braku dostępu do dokumentów spółki lub podejrzenia, że pozostali wspólnicy nie dzielą się ze wspólnikiem wszystkimi informacjami, a także konfliktu w spółce, wspólnik powinien przeanalizować swoją sytuację z doświadczonym prawnikiem. Jeżeli wspólnik jest obcokrajowcem powinien skorzystać z pomocy polskiej kancelarii prawnej. Z naszego doświadczenia wynika, że różne kraje mają własną kulturę prawną. Zachowanie wspólnika, które może być uznane w innym kraju za normalne realizowanie uprawnień korporacyjnych, w Polsce może zostać uznane za szykanowanie pozostałych wspólników i spółki. Wspólnicy niemieckiej lub holenderskiej spółki z o.o. mogą dysponować w swoim kraju innymi uprawnieniami, niż te, które przysługują wspólnikowi w polskiej spółce z o.o. Wspólnik polskiej spółki z o.o. powinien działać w granicach polskich przepisów prawa.
Niniejszy artykuł nie stanowi porady prawnej. Prawo spółek należy do jednych z bardziej skomplikowanych dziedzin prawa i wymaga fachowego doradztwa prawnego.
Szczecin, Poznań, dnia 07.01.2021 r.
Paweł Majewski, LL.M.
Radca Prawny
